|
Paweł Edmund
Strzelecki |
 |
|
|
Paweł Edmund
Strzelecki |
|
|
Paweł Edmund
Strzelecki polski podróżnik, geolog,
Nieszczęśliwy finał romansu z Adyną, a zwłaszcza ich nieudana wspólna ucieczka, skłoniły Pawła do wyjazdu z kraju. Od r. 1830 zwiedza Szkocję i Anglię. Stąd odbywał podróże po Europie, tj. do Włoch, Francji i Szwajcarii. Obok mineralogii i petrografii oraz hydrologii Strzelecki zajmował się zagadnieniami z zakresu antropologii, etnografii, botaniki i zoologii oraz agronomii. 8 czerwca 1834 r. wsiada na okręt wyruszający do Nowego Jorku, do Ameryki Północnej, gdzie przez półtora roku prowadzi badania geologiczne i mineralogiczne w górskich obszarach Apalachów oraz agrobiologiczne w stanach: Wirginia, Maryland, Nowy Jork, Illinois i Ohio. W Kanadzie kontynuuje badania geologiczne w prowincjach: Ontario i Quebec oraz w okolicach Wielkich Jezior Kanadyjskich gdzie odkrył złoże rud miedzi. Podróże po Ameryce Południowej objęły Brazylię, Argentynę i Chile gdzie zapoznał się z geologią złóż surowców mineralnych (złoto, diamenty, kamienie szlachetne). W 1836 poszukiwał złóż mineralnych, wykonywał pomiary meteorologiczne i badania gleb w Brazylii (Minas Gerais), Urugwaju, Chile (na pustyni Atacama). Odbył tu interesujący rejs rzekami Rio Grande, Parana i La Plata. W Argentynie i Chile zwiedzał okręgi górnicze jak Araukonia i pustynię Atacama. W prowincjach zachodniego Meksyku oraz na Hawajach i wyspach Polinezji badał występujące tam wulkany. Podróże te zakończyły się w 1838 roku w Australii. Przez trzy lata badał Alpy Australijskie. Prowadził badania geologiczne, mineralogiczne i etnograficzne. W okolicy Bathurst i w dolinie Clywd (Nowa Południowa Walia) odkrył występowanie złota, ale z uwagi na panujące wówczas w Australii stosunki postanowiono odkrycie to utrzymać w tajemnicy. Odkrycie złota wywołało obawy gubernatora G. Gippsa, iż pociągnie to za sobą całą lawinę niekontrolowanych wydarzeń, swoistej gorączki złota. Wymógł więc on na Strzeleckim zachowanie dyskrecji. W 1839 r. przebywał trzy miesiące na Nowej Zelandii. "Sydney Gazette" (z 27 kwietnia 1839 r.) wymienia go wśród kilku pasażerów francuskiego statku "Justine", który przywiózł 18 ton ziemniaków z Nowej Zelandii i 300 bushels chilijskiej perłówki. Redakcja, mając kłopot z nadmiarem spółgłosek, wydrukowała nazwisko Strzeleckiego jako "hrabia Traliski". A oto co hrabia zanotował w swym dzienniku: „Od czasu mego przyjazdu do Sydney nie mogę się nadziwić, czy naprawdę jestem w stolicy tej Botany Bay, którą opisywano jako "społeczność zdrajców", jako najbardziej zdemoralizowaną kolonię znaną w dziejach świata, jako posiadłość, która raczej rzuca cień niż blask na brytyjską Koronę... Tego samego wieczoru, zachowując wszelkie środki ostrożności, ochraniając mój zegarek i sakiewkę, uzbrojony w kij, zeszedłem na ląd... Tymczasem na ulicach Sydney panował niezmącony spokój, jakiego nie widziałem w innych portach Zjednoczonego Królestwa. Ani śladu pijaństwa czy bijatyk marynarzy, ani śladu prostytucji. George Street, Regent Street imponowały domami i sklepami, których styl przypomniał Londyn. (...) odtąd mam poczucie absolutnego bezpieczeństwa, a delikatny powiew łączy się z nastrojem i czarem samotnego spaceru! O dziesiątej wieczorem ulice są już puste”. Odkrył najwyższe pasmo Wielkich Gór Wododziałowych – Góry Śnieżne 15. lutego 1840 w Alpach Australijskich określił i zdobył najwyższy szczyt, któremu nadał nazwę Góry Kościuszki (Kosciusko Mountain) - 2228 m n. p. m. Pasję odkrywcy łączył Strzelecki z romantyzmem - w liście do Adyny wysłał kwiat z Mount Kościuszko. Góra Kościuszki znajduje się w masywie Gór Śnieżnych (Snowy Mountains), w odległości około pięciuset kilometrów na południowy - zachód od Sydney. Kosciusko Mountain faktycznie przypomina Kopiec Kościuszki w Krakowie. Na szczycie Góry Kościuszki znajdują dwie tablice. Pierwsza z nich informuje, iż 15. lutego 1840 roku polski podróżnik Paweł Edmund Strzelecki, jako pierwszy biały człowiek wszedł na najwyższy szczyt Australii i nazwał go, kierując się podobieństwem tej góry do Kopca Kościuszki w Krakowie. Druga z tablic została wmurowana przez przedstawicieli polskiej placówki dyplomatycznej, w setną rocznicę pierwszego wejścia. Po południowo-wschodniej stronie gór odkrył krainę, którą nazwał Gippsland (na cześć ówczesnego gubernatora Nowej Południowej Walii), obecnie główny australijski region hodowli bydła. Odkrył też dolinę Latrobe, gdzie znajdują się jedne z największych na świecie pokłady węgla brunatnego, a także złoża ropy naftowej i złota. W latach 1841-43 prowadził systematyczne badania geologiczne na Tasmanii. Jednak po powrocie do Australii nie czuje się zbyt dobrze. W kwietniu 1843 z powodu złego stanu zdrowia opuszcza Australię i przez Japonię, Chiny, Archipelag Malajski, Półwysep Malajski, Indie i Egipt wraca na stałe do Anglii w 1844r., gdzie pozostał do końca życia jako obywatel brytyjski spędzając w niej niemal 30 lat, nie licząc kilku wyjazdów do Irlandii czy Europy. Głównym celem Strzeleckiego w New South Wales były badania minerałów, jednak wkrótce geologia kraju mocniej przyciągnęła jego uwagę. W swych pieszych wędrówkach ukochał góry i szturmował z zapałem ich szczyty. W pobliżu Mount Tomah o mało nie zamarzł, zdobył Mount King George a jeden ze szczytów na wschód od Wallewarang nazwał Mount Adine, na pamiątkę, swej ukochanej Adyny. W 1844 r. Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie wyróżniło Pawła Edmunda Strzeleckiego odznaczeniem "Gold Founders Medal" za jego działalność odkrywczą i naukową. W 1845 opublikował w Londynie wiekopomne dzieło The Physical Description of New South Wales and Van Diemen's Land (Nowa Południowa Walia). Dzieło to osiągnęło światową sławę w geografii, za które otrzymał złoty medal Royal Geographical Society. Ten tom, liczący niemal 500 stron, spotkał się z bardzo przychylnymi recenzjami w prasie angielskiej i australijskiej. Na długo też stał się pracą fundamentalną dla wiedzy o Australii, a Strzeleckiemu zapewnił wysoką pozycję w świecie naukowym i otworzył drzwi salonów londyńskiej high society. W 1853 r. P. E. Strzelecki dostąpił wielkiego zaszczytu uzyskując członkostwo The Royal Geographical Society of London jako trzeci Polak i tym samym znalazł się obok Heweliusza i Jana Breyne'a. W 1860 r. otrzymał tytuł doctor honoris causa Uniwersytetu w Oxfordzie, a w 1869 r. order św. Michała i św. Jerzego, przyznany mu za "pięcioletnie badania Australii, odkrycie złota i nowych terenów przydatnych do kolonizacji, a wreszcie za sporządzenie map topograficznych i geologicznych, opartych na obserwacjach astronomicznych" - jak głosił dokument uzasadniający nadanie orderu. Brytyjska Królowa Wiktoria dwukrotnie udekorowała Go Komandorią Orderu Imperium Brytyjskiego oraz Komandorią Orderu św. Michała i św. Jerzego. Sir Paweł Edmund Strzelecki uzyskał tytuł lorda na brytyjskim dworze za to, że odkrył w Australii pokłady złota i innych metali kolorowych. Spotyka się na krótko w Genewie w 1866 roku ze swoją największą, jedyną miłością Adyną, aby u schyłku życia wspominać niespełnioną miłość. W ostatnich tygodniach życia Strzelecki nie mógł już nawet przyjmować wizyt, nie opuszczał również domu.
Strzeleckiego cechowała wielka miłość dla bliźnich, ubogich i cierpiących. Kiedy w 1847-48 Irlandię nawiedziła klęska głodu, Strzelecki zaangażował się w akcję pomocy, niesionej przez British Relief Association. Mianowany przedstawicielem tego komitetu, spędził zimę w Dublinie organizując pomoc dla Irlandczyków, a później pomagał rodzinom najuboższym w emigracji do Australii. Jego głęboki humanitaryzm wyrażał się w długoletniej działalności filantropijnej. Nazywany czasem romantyczną figurą ery wiktoriańskiej (naturalizację otrzymał w 1845 r.) był Strzelecki raczej jednym z herosów XIX stulecia, ze szczepu, co wydał także Livingstone'a, Scotta czy Amundsena, o podobnym harcie ducha. Jego imieniem nazwano: • pasmo górskie w południowo-wschodniej Australii w stanie Wiktoria, • 2 szczyty, • jezioro • rzekę w Australii. Rzeka Strzeleckiego (Strzelecki Creek) jest to okresowa rzeka w Australii, w stanie Australia Południowa, na północ od Gór Flindersa. Jej długość to 190 km. W okresie wilgotnym niesie wody rzeki Cooper do jezior Blanche i Collabonna. Wzdłuż cieku prowadzi droga Strzelecki Track. Odkryta 1845 przez Anglika Ch. Sturta i nazwana została na cześć polskiego podróżnika. Jego nazwisko znalazło się też w nazwach gatunkowych roślin i zwierząt.
W listopadzie 1988 roku odsłonięto w Jindabyne, w Australii pomnik Pawła Edmunda Strzeleckiego. Jindabyne to czterotysięczne miasteczko w Alpach Australijskich, położone nad jeziorem o tej samej nazwie, 460 km na południowy zachód od Sydney. Jest to popularna miejscowość turystyczna. Przyjeżdża się tu na narty. Organizowane są też mistrzostwa wędkarskie. Niedaleko znajduje się Góra Kościuszki (2230 m), najwyższy szczyt Australii, odkryty i nazwany przez Strzeleckiego. To właśnie w tym miasteczku, nad brzegiem jeziora usytuowano monument poświęcony polskiemu odkrywcy. Pomnik odsłonięto w 150. rocznicę przybycia Strzeleckiego na kontynent australijski. Władze polskie postanowiły jednocześnie uczcić w ten sposób dwóchsetlecie Australii. Odlew monumentalnej rzeźby, przedstawiającej postać Strzeleckiego w geście odkrywcy, z prawą ręką wskazującą przed siebie, lewą trzymającą mapę stoi na cokole umieszczonym na obszernym kamiennym podeście, do którego prowadzą schody. Napis na cokole brzmi: Sir Paweł Edmund Strzelecki 1797-1873 The Polish Explorer of Australia. Niezaprzeczalną zdolnością Pawła Edmunda Strzeleckiego było to, że swoje doświadczenia podróżnika potrafił przekuć w dzieło wnoszące poważny wkład do wiedzy o świecie. Doceniły to brytyjskie towarzystwa naukowe i uniwersytety. Pionierski opis New South Wales i Tasmanii posiada i dzisiaj niezaprzeczalną wartość. Sir Paweł Edmund Strzelecki Podróżnik, geograf i geolog. Od 1853 członek Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i Royal Society w Londynie. W latach 1834-1835 prowadził badania geologiczne, mineralogiczne i agrochemiczne w Appalachach, na Florydzie, w Meksyku. W 1836 poszukiwał złóż mineralnych, wykonywał pomiary meteorologiczne i badania gleb w Brazylii, Urugwaju, Chile (na pustyni Atacama). W 1838 kontynuował swoje badania na Hawajach i wyspach Polinezji, 1839-1844 w Australii, na Nowej Zelandii i Tasmanii. Nazywany był na salonach - z powodu trudnego do wymówienia nazwiska - krótko: "The Count", czyli hrabia. Był polskim szlachcicem, z senatorskiej rodziny. Dążył do spełnienia swojej życiowej misji, do odbicia swojego piętna na losach świata. Strzelecki wierzył w potęgę ludzkiego rozumu i cywilizacji technicznej, głosił potrzebę racjonalnego użytkowania Ziemi przez Człowieka, wierzył w sprawiedliwość społeczną i równe prawa wszystkich ludzi, w tym również Indian, Aborygenów (zwracał uwagę na niewłaściwe i wyniszczające traktowanie czarnych krajowców) i Polinezyjczyków. Mówił o tym głośo i miał równie wielu przeciwników, jak przyjaciół. Wpisał się do historii Australii po wielekroć, choć spędził tam zaledwie cztery lata: • przewędrował 11 tysięcy kilometrów z plecakiem zawierającym ciężkie instrumenty pomiarowe (trasy czterech podróży na mapkach poniżej - kliknij aby powiększyć); • podczas tych wypraw ustalił położenie pokładów licznych złóż węgla, znalazł ślady złota, srebra, tlenków, fosforanów, siarczanów i arsenianów żelaza, tlenki tytanu, molibdeniany ołowiu, a także opale i agaty; poza tym azbest i glinkę porcelanową. • zdobył, pomierzył i nazwał najwyższy szczyt tego kontynentu imieniem Kościuszki; • nadał rozległym terenom Nowej Południowej Walii nazwę Gippsland; • w południowo-zachodnim Gippslandzie i na niektórych szczytach Tasmanii stawiał kroki na ziemiach nietkniętych poprzednio stopą białego człowieka; • był pierwszym, który troszczył się o ekologię Australii, wskazując na szkodliwość wyrębu lasów i podszycia; • był pierwszym, który wskazywał na konieczność irygacji Nowej Południowej Walii i Tasmanii na szeroką skalę; był pionierem australijskiej meteorologii;
• opracował pierwszą wielką mapę syntetyczną
geologii wschodniej części Australii; Księga ta zawiera historie odkryć morskich i lądowych oraz opisy geologii, mineralogii, odchyleń magnetycznych, klimatu, meteorologii, botaniki, zoologii, krajowców, a także szczegółową analizą prospektów rolnictwa, zajmującą prawie jedną czwartą tego dzieła o przeszło 460 stronach. Karol Darwin pisał Strzeleckiemu w podziękowaniu za egzemplarz swego dzieła: Gratuluję Panu ukończenia pracy, która z pewnością kosztowała wiele wysiłku i jestem zaskoczony wielością doniosłych spraw, o których Pan pisze. Niech mi wolno będzie wyrazić żal, że nie ma tam o wiele obszerniejszych wyjątków z 'Dziennika podróży'. Mam nadzieję, że pewnego dnia zostanie on opublikowany w całości Z całego serca życzyłbym sobie, żeby choć czwarta część naszych angielskich autorów umiała myśleć i pisać językiem choć w połowie tak żywym a przy tym prostym. Gubernator George Gipps pisał do lorda Russella w 1840 roku: Mam niniejszym przyjemność przesłać Waszej Lordowskiej Mości doręczone mi przez Hrabiego sprawozdanie z jego podróży i nie mogę tego uczynić bez powiadomienia Waszej Lordowskiej Mości o wzbudzanych przez niego wśród mieszkańców tej kolonii uczuciach uznania i szacunku. Historia obeszła się ze Strzeleckim bezdusznie. Za odkrycie złota w Australii nagrodzono w 1851 roku kogoś innego, mimo protestów przyjaciół Strzeleckiego, którzy byli wtajemniczeni w całą sprawę. To gubernator Gipps prosił Strzeleckiego w roku 1840 o zachowanie tajemnicy, w obawie przed anarchią, jaka zapanowałaby w kolonii na wieść o odkryciu złota! Góra, której nadał imię Adyny, nazywa się dziś inaczej. Próbowano też odebrać mu zaszczyt zdobycia i nazwania najwyższego szczytu Alp Australijskich. Nazwa Mount Kosciuszko, przez lata przekręcana i trudna do zapamiętania, teraz ma mieć swój aborygeński odpowiednik. Może będzie łatwiejszy do wymówienia? Czy warto upominać się o Strzeleckiego, o należne mu miejsce w pamięci i w encyklopediach? Na pewno tak. Był jednym z najwybitniejszych ludzi XIX wieku, prekursorem współczesnych idei, o którym powinni pamiętać zarówno entuzjaści ochrony środowiska, jak i zwolennicy postępu ludzkiej cywilizacji. Trasa podróży Strzeleckiego dookoła świata Kalendarium eksploracji australijskich: • Wyprawa Zachodnia: sierpień 1839 - listopad 1839 • Wyprawa Południowa: grudzień 1839 - maj 1940 • Wyprawy po Tasmanii: lipiec 1840 - luty 1842 • Wyprawa Północna: pazdziernik 1842 - kwiecień 1843 1839 styczeń - kwiecień Przebywa na Nowej Zelandii 25 kwietnia Na pokładzie "Justine" przypływa do Port Jackson, Sydney. 7 czerwca Na dinner party wydawanym przez gubernatora Gippsa w Government House Strzelecki poznaje Lady Franklin z Hobart i otrzymuje zaproszenie na Tasmanię. sierpień Strzelecki rusza na 3-miesięczną wędrówkę: Góry Błękitne, rzeka Grose. Towarzyszy mu dwóch byłych zesłańców. pazdziernik Strzelecki odkrywa złoto i srebro w okolicach Bathurst. 28 listopad Strzelecki dociera z powrotem do Sydney. Po powrocie odbywa rozmowę z gubernatorem Gippsem, w której gubernator prosi go o nieujawnianie tego odkrycia. Mieszka w Australian Club (dawniej Pulteney Hotel) na rogu Bent i O'Connell. Zostaje honorowym członkiem Klubu. Spotyka się i zawiera przyjań z Jamesem Mcarthurem z Parramatta. Poznaje rowiez Caroline Chischolm. 20 grudnia Spotkanie z Rev.W.B.Clarke, australijskim geologiem, na przyjęciu wydanym przez kapitana amerykańskiej wyprawy (dwie fregaty: "Vincennes" i "Peacock" i kilka mniejszych statków) na wody Antarktydy. Strzelecki wygłasza toast na cześć Polski i zasług Anglosasów dla sprawy wolności (wspomina o Kościuszce). 22 grudnia Druga wyprawa Strzeleckiego, na Wyżynę Yass, w towarzystwie Jamesa Mcarthura. Boże Narodzenie na farmie Johna McArthura w Camden. 1840 12 marca Odkrycie i nazwanie Góry Kościuszki. Nadanie ziemi po drugiej stronie Gór Działu Wodnego (Dividing Ranges) nazwy Gippsland. Spotkanie z krajowcami. Dociera do Melbourne, gdzie zaprzyjania się z Henry Gisborne'm (Commissioner of Crown Lands), wspólnie redagują broszurę o Gippsland. lipiec Strzelecki ląduje na Tasmanii, w Launceston. Zakłada laboratorium u dra Williama Pugha. Koncentruje się na pomiarach meteorologicznych. W Sydney The Colonist drukuje napastliwy artykuł nt. jego odkryć, w obronie praw McMillana do tytułu odkrywcy. 1841 13 lutego Do Port Albert wpływa statek "Singapore" z angielskimi osadnikami mającymi się osiedlić na terenach oznakowanych przez Strzeleckiego na jego mapie Gippsland'u, opublikowanej w Londynie. 28 listopada Strzelecki przeżywa burzę z piorunami na zboczach Ben Lomond (północna Tasmania). Odkrywa tam złoża węgla. Nawiązuje przyjań z gubernatorem Sir Johnem Franklinem (ur. 1786) i Lady Jane Franklin (ur. 1793). Snują plany irygacji terenów rolniczych (susza spustoszyła nisko położone tereny Tasmanii w 1841 roku). 19 sierpnia Sydney Morning Herald publikuje fragment dziennika podróży Strzeleckiego 26 sierpień Raport Strzeleckiego dla "His Excellency Sir George Gipps'a" zostaje opublikowany w "Parliamentary Papers" w Sydney. Wyprawa morska z Franklinami do Port Arthur 1842 13 stycznia Strzelecki wspina się na najwyższy szczyt Flinders Island. (Kpt. Stokes nazwie go póniej Strzelecki's Peak.). Zakłada z Franklinem Tasmanian Society of Natural Sciences z pismem Tasmanian Journal 29 września Odpływa do Sydney. Wyprawa w okolice Newcastle i Port Stephen 1843 Podczas pobytu u kapitana P.P.Kinga, gospodarz udostępnia mu własne rejestry pogody w NSW, a Strzelecki daje mu do sprawdzenia całość swoich meteorologicznych teorii. 22 kwietnia Rusza w podróż do Francji. Po drodze: Wielka Rafa Koralowa, Bali, Singapore, Kair Ślady Strzeleckiego na mapach Australii: Kapitan Charles Sturt, zwany ojcem australijskich odkrywców, dla uhonorowania Polaka nazwał Strzelecki Creek odkrytą przez siebie w 1845 roku okresową rzekę łączącą Cooper Creek z jeziorem Blanche. Od nazwy tej rzeki nadano innym miejscom imię naszego badacza: Strzelecki Track, Strzelecki Desert, Strzelecki Regional Reserve, Strzelecki Crossing, Strzelecki Hill, Strzelecki Oil Well. Było też na pustyni kino zwane "Strzelecki Odeon" dla pracowników "Strzelecki Maintenance Gang". Określenie tego regionu jako Strzelecki Country, o obszarze większym niż powierzchnia Polski, można znaleć w monografii The Strzelecki Track. Lifeline to the Corner Country (Department of Road Transport, Australia 1996), napisanej przez Petera i June Donovan. W 1860 roku John McDouall Stuart na cześć polskiego odkrywcy nadał nazwę Mount Strzelecki najwyższej górze w paśmie wzgórz Crawford Range, położonym na północ od Alice Springs. Ku pamięci podróży Strzeleckiego trasą południową na mapie Australii pozostało kilka nazw: miejscowość Strzelecki, Strzelecki Ranges (góry a nich m.in. gatunek Strzelecki Koala), Strzelecki State Forest (na północ od Foster and Toora), Strzelecki Hwy (z Mirboo North do Morwell), a w miejscowości Traralgon Strzelecki Motor Lodge. Na szlaku podróży Strzeleckiego przez Gippsland postawiono w r.1927 siedem pamiątkowych obelisków, w Heyfield, Mirboo North, Leongatha, Korumburra, Koornalla, Loy Yang (koło Traralgon) i w Corinella. |
|
Paweł
Edmund Strzelecki urodził się w
6
października, data jego zgonu. Sławny badacz Australii zgasł nad ranem w
swoim domu przy Savile Row w Londynie, w wieku 77 lat. Był rok 1873. W jego
utraconej ojczyźnie palono wtedy świece w dziesiątą rocznicę powstania
styczniowego, w Krakowie zaś powstała Akademia Umiejętności. Strzelecki nie
zdążył zostać jej członkiem.
